Οι επαγγελματίες του χώρου, αλλά και κάθε άνθρωπος, έρχονται συχνά αντιμέτωποι με άτομα σε καταστάσεις υψηλού στρες (ή άγχος στα Ελληνικά). Είναι σημαντικό τόσο να γνωρίζουμε τη σωστή διαχείριση αυτών των ατόμων, όσο και το τι προκαλεί αυτό το άγχος και πως μπορούμε να αλλάξουμε τη κατάσταση προς όφελος μας. Το περιεχόμενο του άρθρου μας βασίζεται σε μία πρόσφατη εκπαίδευση που παρακολουθήσαμε από νευροβιολόγους στις ΗΠΑ που ειδικεύονται σε αυτό το τομέα.

Ασχέτως με το πόσο προηγμένο θεωρούμε το πολιτισμό μας, όλοι μας έχουμε ένα μέρος του εγκεφάλου μας που λειτουργεί πρωτόγονα και όλοι μας το βιώνουμε συχνά. Το κομμάτι αυτό ονομάζεται υποθάλαμος και από εκεί προέρχονται λειτουργίες όπως αίσθηση δίψας, πείνας, διάθεσης για ερωτική πράξη, αλλά το πιο σημαντικό για εμάς είναι άλλο. Όταν απειλείται η ζωή μας αυτό είναι το κομμάτι που ενεργοποιείται πλήρως και κάνει μία από τις τρεις παρακάτω ενέργειες.

• Μάχη
• Φυγή
• Πάγωμα

Στη σύγχρονη κοινωνία σπάνια απειλείται η ζωή μας, αλλά σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες φαίνεται ότι ο υποθάλαμος πλέον ενεργοποιείται στους ανθρώπους και από το άγχος καθώς νοιώθουμε ότι κάτι θα απειλήσει τη ζωή μας, ακόμα και όταν αυτό δεν ισχύει. Το πρόβλημα με αυτό είναι ότι σε αυτή τη κατάσταση δεν είμαστε σε θέση να λειτουργούμε λογικά και ολοκληρωμένα όπως σε μία ήρεμη κατάσταση. Κάτι που εύκολα μπορεί να αποβεί μοιραίο σε ένα κρίσιμο περιστατικό. Γι’αυτό άλλωστε λέμε και πάντα τη φράση στις εκπαιδεύσεις μας «σε μία κρίσιμη κατάσταση οι επιδόσεις μας είναι όσο η χειρότερη επίδοση μας κατά την εκπαίδευση».

Πως λοιπόν αντιδρά ένα άτομο όταν μπαίνει σε κατάσταση άγχους με τον υποθάλαμο να αναλαμβάνει πρώτο ρόλο; Αυτό ακριβώς θα αναλύσουμε για κάθε μία από τις τρεις περιπτώσεις ευθύς αμέσως.

Μάχη
Σκεφτείτε μια γάτα που την αρπάξετε, συνήθως ο υποθάλαμος της θα μπει σε κατάσταση μάχης, ασχέτως με το εάν αυτό είναι λογικό ή όχι. Αντίστοιχα, ένας αγχωμένος άνθρωπος που έχει μπει σε κατάσταση μάχης δίνει άμεσα κάποιες ενδείξεις που μπορούμε να αντιληφθούμε εάν είμαστε επαρκώς παρατηρητικοί.

• Ύφος: Συχνά θα έχει επιθετική στάση σώματος με εκτεθειμένο το στήθος, έντονες κινήσεις με τα άκρα, και γενικότερα μία εικόνα αυτοπεποίθησης και μεγάλου όγκου.
• Φωνή: Η φωνή του θα είναι πιο δυνατή από τη δική μας, θα έχει ένταση και θυμό.
• Έκφραση: Θα παρατηρήσετε ένταση σε όλο το πρόσωπο, σφιγμένο σαγόνι και αγριεμένο βλέμμα που είναι κλειδωμένο στο «στόχο» του.

Σε ένα τέτοιο περιστατικό, εάν θέλουμε να αποκλιμακώσουμε τη κατάσταση (δηλαδή να βγάλουμε αυτό το άτομο από τον υποθάλαμο του εγκεφάλου του), τότε πρώτον δε πρέπει να επιδεινώσουμε τον εκνευρισμό διακόπτοντας το, μειώνοντας την αίσθηση εξουσίας-ανωτερότητος, ή κάνοντας ενοχλητικές εκφράσεις, γελώντας, ή δείχνοντας έντονη αντίσταση. Για να το επαναφέρουμε στη λογική σκέψη, πρέπει να δείχνουμε ότι ακούμε και κατανοούμε όσα λέει, να δείξουμε συμπόνια (π.χ. και εγώ έτσι θα έκανα στη θέση σου), και να προσφέρουμε πιθανές λύσεις. Ουσιαστικά, ένα άτομο σε κατάσταση μάχης θέλει να «νικήσει» άρα πρέπει να το κάνουμε να δει ότι δε μαχόμαστε και είμαστε στη πλευρά του, άρα δεν έχει κάποιον αντίπαλο για να νικήσει.

Φυγή
Για να θυμάστε τη κατάσταση φυγής, σκεφτείτε ένα σκύλο τη στιγμή που σκάει ένα πυροτέχνημα και τρέχει να κρυφτεί. Αντίστοιχα, ένα άτομο το οποίο έχει μπει στη λειτουργία φυγής από τον υποθάλαμο του θα έχει κάποια εύκολα εντοπίσημα χαρακτηριστικά. Αυτά που θα δείτε σε τέτοια άτομα είναι τα ακόλουθα.

• Μάτια: Τα μάτια θα στρέφονται συνεχώς προς πιθανές εξόδους χωρίς να συγκεντρώνονται σε εσάς, αλλά στο που θα μπορούσε να μεταβεί.
• Στάση σώματος: Αντίστοιχα με τα μάτια, το σώμα θα δείχνει ότι θέλει να πάει προς κάποιο σημείο. Αυτό ίσως να φαίνεται γέρνοντας προς τα εμπρός εάν είναι καθιστό το άτομο, στρέφοντας τα πόδια προς μία κατεύθυνση, φτιάχνοντας κάποιο ρούχο σαν να προετοιμάζεται να τρέξει και φοβάται ότι θα το εμποδίζει, κτλ.
• Συνομιλία: Σε αυτή τη κατάσταση είτε το άτομο θα απαντάει μηχανικά καθώς το μυαλό του είναι απασχολημένο με το σχέδιο φυγής, είτε θα προσπαθεί να καθυστερήσει το διάλογο με απαντήσεις ή ερωτήσεις που δεν έχουν πρακτικά νόημα.

Για να επαναφέρουμε ένα τέτοιο άτομο από αυτή τη κατάσταση φυγής πίσω στη λογική σκέψη, πρέπει να θυμόμαστε ότι νοιώθει εγκλωβισμένο και με ανάγκη για πορεία διαφυγής. Άρα πρώτον δε πρέπει να επαυξήσουμε αυτή την αίσθηση κλείνοντας την απόσταση, αγγίζοντας το, ή λέγοντας φράσεις όπως «δεν υπάρχει άλλη επιλογή». Αντίθετα, πρέπει να κάνουμε ανοικτά ερωτήματα (δηλαδή όχι συγκεκριμένα) που θα αναγκάσουν το άτομο να σκεφτεί λογικά, βγαίνοντας από τον υποθάλαμο, και πάνω απ’όλα, να προσφέρουμε επιλογές. Όπως για παράδειγμα «θα μπορούσες να έρθεις μαζί μου, ή να καθίσουμε εδώ να μιλήσουμε, εσύ θα προτιμούσες κάτι άλλο;»

Πάγωμα
Σκεφτείτε πόσες φορές έχετε δει κάποιο ζώο στο δρόμο που όταν το χτυπάνε τα φώτα του αυτοκινήτου παγώνει. Πρακτικά το ίδιο συμβαίνει και σε ανθρώπους σε καταστάσεις άγχους που δε ξέρουν πως να αντιδράσουν και ο υποθάλαμος τους βάζει σε αυτή τη κατάσταση. Και εδώ υπάρχουν ξεκάθαρα εμφανή χαρακτηριστικά που μπορούμε να παρατηρήσουμε.

• Στάση σώματος: Θα δείτε αργές κινήσεις, προσπάθεια να φαίνεται μικρότερο-μαζεμένο το σώμα, συχνά κάλυψη του κεφαλιού ή στόματος και πιο σπάνια αυτιών ή ματιών, και γενικά αμυντική στάση.
• Φωνή: Χαμηλότερη και πιο αργή ένταση απ’ότι εμείς, μικρές προτάσεις και γενικά αποφυγή απαντήσεων όσο είναι εφικτό.
• Μάτια: Μερικές φορές θα δείτε δάκρυα, αλλά πάντα θα βλέπετε ένα χαμένο στο κενό βλέμμα χωρίς να συγκεντρώνεται σε κάτι συγκεκριμένο.

Σε αυτά τα άτομα πρέπει να κάνουμε κάτι για να τα επαναφέρουμε στη λογική σκέψη που να τους δείχνει με απλά λόγια ότι υπάρχει διέξοδος. Σε καμία περίπτωση δε θέλουμε να τους αναλύσουμε λογικά τη κατάσταση ή να τους κάνουμε να «βρούνε θάρρος» να κάνουν κάτι, δηλαδή να τους πιέσουμε περαιτέρω. Αυτό που κάνουμε είναι να καθόμαστε στο ίδιο επίπεδο βλέμματος (όπως γνωρίζουν πολλοί και από τις εκπαιδεύσεις πρώτων βοηθειών), να μη μιλάμε πολύ, και να προσφέρουμε ασφάλεια. Π.χ. ένα άγγιγμα στον ώμο και κάτι όπως «μην ανησυχείς, θα τα φτιάξουμε όλα», και έπειτα θέλουμε μαζί να ορίσουμε μικρούς στόχους που θα τους πετύχει το άτομο με τη καθοδήγηση μας. Για παράδειγμα, «θέλεις να μου πεις πως βρέθηκες εδώ; Νομίζω ήρθες από εκεί». Να θυμάστε, για να επαναφέρουμε ένα άτομο από τη κατάσταση παγώματος στη λογική σκέψη πρέπει να νοιώσει ότι είναι σε ένα ασφαλές περιβάλλον που δε χρειάζεται ο υποθάλαμος για να το διαχειριστεί.

Χωρίς αμφιβολία οι παραπάνω γνώσεις είναι χρήσιμες για κάθε άνθρωπο, αλλά ακόμα περισσότερο για άτομα που είναι επαγγελματίες του χώρου και κατ’επέκταση έρχονται συχνά αντιμέτωποι με άτομα σε καταστάσεις άγχους. Όπως βλέπετε λάθος διαχείριση μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε βίαιο επεισόδιο και αντίστοιχα, μία σωστή διαχείριση μπορεί να αποτρέψει μία τέτοια κατάσταση. Ασφαλώς, όλα αυτά απαιτούν πολύ εμπειρία και πρακτική εξάσκηση για να μπορέσει να τα εκτελέσει κανείς αποτελεσματικά.